- مازندران - عوامل انسانی آسیب به چشمه سورت

به گزارش واژه روز، چشمه باداب سورت یکی از جاذبه‌های طبیعی منحصربه‌فرد ایران است. چشمه‌ای پلکانی با رنگ‌های مختلف که به گفته بسیاری از کارشناسان مانند آن در دنیا وجود ندارد و فقط می‌توان در ترکیه، امریکا، انگلیس و نروژ نمونه‌هایی محدود و کوچک‌تر از آن را یافت. اهمیت میراثی و طبیعی این چشمه که در بخش چهاردانگه شهرستان ساری قرار دارد در دهه ۸۰ بیشتر احساس شد. تا جایی که سال ۱۳۸۷ پس از پیگیری‌های اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران، این چشمه به عنوان دومین اثر طبیعی ایران بعد از قله دماوند در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد. از همان زمان نیز نام چشمه سورت بیشتر در جامعه و بین گردشگران و مسافران مطرح شد.

با افزایش توجه به این چشمه در بین مردم، نگرانی فعالان گردشگری و محیط زیست بابت آسیب‌هایی که به بافت خاص و آسیب‌پذیری که باداب سورت دارد بیشتر شد. از چند سال پیش تا کنون بارها بحث واگذاری محوطه چشمه به سرمایه‌گذار برای اجرای طرح‌های گردشگری مناسب مطرح شد و اقداماتی نیز در دستور کار قرار گرفت. اما کماکان شرایط این چشمه مطلوب نیست.

تشنگی حوضچه‌های سورت

طی روزهای اخیر تصاویری از این چشمه در رسانه‌ها منتشر شد که نشان می‌دهد وضعیت آبی چشمه مناسب نیست و بسیاری از حوضچه‌های رنگی آن تقریبا خشک شده‌اند. در حالی که فصل بهار زمان پرآبی چشمه‌ها و منابع آبی محسوب می‌شود، تصاویر این گونه نشان می‌دهند که چشمه سورت روزهای کم‌آبی و خشکی را سپری می‌کند.

هرچند که برنامه‌ریزی برای بخش گردشگری این محوطه خاص طبیعی بر عهده اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است، اما مسئولیت بخش آب چشمه را شرکت آب منطقه‌ای مازندران به عهده دارد. البته اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران هم مسئول عرصه طبیعی این محوطه شناخته شده است. مالکیت و مدیریت چندگانه‌ای که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان یکی از عوامل آسیب‌پذیری چشمه سورت محسوب می‌شود.

چشمه کم‌آب نشد

به هر حال بحث اصلی درباره چشمه سورت در شرایط کنونی، موضوع کم‌آبی آن و خشک شدن حوضچه‌های این چشمه است که مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت. مسأله‌ای که مدیر روابط عمومی شرکت آب منطقه‌ای مازندران معتقد است نباید آن را کم‌آبی تلقی کرد، چرا که میزان آبدهی نسبت به سال‌های اخیر تغییری نکرد.

«امرالله براری» به خبرنگار واژه روز گفت: با توجه به شرایط ترسالی دلیلی برای کم آب شدن چشمه وجود ندارد. تصاویری که منتشر شده حوضچه‌های چشمه را نشان می‌دهند که کم‌آب شده‌اند و این با بحث آبدهی خود چشمه فرق دارد.

وی افزود: دِبی چشمه سورت ۴ لیتر بود که هنوز هم تقریبا به همین میزان آبدهی دارد. اما مسأله این است که مسیر آب تغییر کرده و به حوضچه‌ها آب نمی‌رسد. آب نرسیدن به حوضچه‌ها هم باعث خشک شدن آن‌ها می‌شود.

حوضچه‌های پلکانی چشمه سورت حاصل هزاران سال فعالیت این چشمه و جاری شدن آب دارای املاح آن است که طی ۲ دهه اخیر با ورود انسان‌ها و به دلیل کم‌توجهی به نکات ضروری حفظ این بافت و ساختار طبیعی شکننده، بخشی از آن از بین رفته و بخشی دیگر هم در حال خشک شدن است.

فشار به لایه‌های سطحی و زیرسطحی چشمه

دکتر «علی ماهفروزی» کارشناس مدیریت گردشگری که سال ۱۳۸۶ معاون میراث فرهنگی مازندران بود و ثبت چشمه سورت در فهرست میراث فرهنگی ایران نیز با پیگیری او انجام شد، بر این باور است که دلیل خشک بودن حوضچه‌های چشمه سورت را باید در رفتارهای گردشگران با این چشمه و همچنین برخی فعالیت‌های معدنی طی یک دهه اخیر در حاشیه چشمه جست‌وجو کرد.

وی با بیان این که دخل و تصرف عوامل انسانی اصلی‌ترین عوامل آسیب دیدن چشمه سورت هستند، به خبرنگار واژه روز گفت: چشمه سورت به دو دلیل اصلی این روزها با این وضعیت مشاهده می‌شود. یکی دلایل زمین‌شناختی است که به واسطه فعالیت‌های معدنی ایجاد شده و دیگری بی‌توجهی مردم به رعایت مسائل ضروری حفظ این بافت که طی سال‌های اخیر زیاد دیده شد. به عبارتی دیگر آسیب‌هایی که امروز در سورت می‌بینیم از دهه ۸۰ آغاز شد.

این فعال حوزه گردشگری به فعالیت‌های معدنی در نزدیکی محوطه چشمه سورت اشاره کرد و گفت: دهه ۸۰ مجوز برداشت سنگ‌های تراورتن از قسمت جنوب غربی محوطه چشمه صادر شد. این برداشت‌ها در فاصله حدود ۱۵۰ متری محوطه چشمه طبیعتا به واسطه فشارهایی که هنگام برداشت به لایه‌های زمین وارد می‌شود روی لایه‌های تکتونیک تاثیر گذاشت و باعث تغییراتی در مسیر زیرزمینی آب به عنوان منابع چشمه شد. به نظرم روند فروپاشی و تخریب چشمه سورت از همان زمان آغاز شد.

اشتباه استراتژیک در معرفی چشمه

ماهفروزی اظهار کرد: دلیل عمده دیگر به تخریب‌های ناخواسته روی سطح زمین در محوطه چشمه سورت ارتباط دارد. از سال ۱۳۸۶ که پیگیر ثبت چشمه شدیم به مرور نام چشمه بیشتر بر سر زبان‌ها افتاد و تصاویر زیبایی‌های این اثر طبیعی منحصربه‌فرد بیشتر دیده شد. ثبت چشمه هم توجه‌ها را بیشتر به سمت آن جلب کرد. در نتیجه جمعیت زیادی هر سال برای بازدید از چشمه می‌آمدند. به نظرم آن زمان پیش از این تمهیدات لازم برای حضور مسافران اندیشیده شود، تبلیغ و معرفی آن یک اشتباه مهم استراتژیک درباره چشمه سورت بود که متأسفانه انجام شد.

وی خاطرنشان کرد: حضور مردم در داخل حوضچه‌های پلکانی چشمه سورت به مرور باعث پاکوب شدن لایه‌های سطحی چشمه شد و کم‌کم هم مسیر آب به دلیل این فشارها تغییر کرد و هم منفذها و آبراهه‌ها تخریب شدند. نتیجه این شد که چشمه نمی‌تواند حوضچه‌های اطراف خودش را سیراب کند و آب سرریز به حوضچه‌های پایین‌تر برود و پلکان را ایجاد کند.یعنی فرآیندی که طی هزاران سال رخ می‌داد در کمتر از ۲ دهه دستخوش تغییر شد.

معاون اسبق میراث فرهنگی مازندران با بیان این که وضعیت بارندگی در ماه‌های اخیر و سال جاری مناسب بود و به طور طبیعی در چشمه باید آب بیشتری دیده شود، اظهار کرد: ممکن است فشارهایی که به واسطه برداشت معادن انجام شده بود مسیر آبراهه‌ها را تغییر داده باشد یا درزهایی و گسل‌هایی ایجاد کرده باشد که آب از حفره‌های زیرزمینی بالا نمی‌آید و در دل زمین هرز می‌رود.

احیای نادرست

ماهفروزی برخی اقدامات بومیان برای حفاظت از چشمه را نیز عاملی در بروز این وضعیت برشمرد و افزود: طی سال‌های اخیر برخی از بومیان از سر خیرخواهی و دلسوزی برای این محوطه وقتی دیدند که بعضی حوضچه‌ها خشک شده، با ایجاد آبراهه‌هایی آب چشمه را به سمت حوضچه‌های کم آب هدایت کردند تا خشک نشود. در حالی که با این که سرعت آب بیشتر می‌شود و در نتیجه احتمال خوردگی لبه پلکان‌ها افزایش می‌یابد. ضمن این که نهشته‌گذاری یا انباشت املاح موجود در آب نیز به این صورت انجام نمی‌شود.

وی افزود: اقدام اشتباه دیگری که در محوطه چشمه دیده شد هدایت آب به سمت مسیرهای اطراف حوضچه‌ها با هدف افزایش تعداد حوضچه‌ها بود که عملا ممکن نیست. اصلا قرار نیست که بر تعداد حوضچه‌ها اضافه کنیم. این حوضچه‌ها در فرآیندی طبیعی ایجاد شدند و باید آن‌ها را با رعایت ضوابط ضروری حفظ کنیم. می‌شود حوضچه‌هایی که در دهه ۷۰ و ۸۰ خشک شدند را با روش‌های درست هدایت آب چشمه احیا کرد، اما قرار نیست فضای پلکانی چشمه را اضافه کنیم.

طراح پروژه پایتخت گردشگری کشورهای عضو اکو مدیریت چندگانه بر چشمه سورت را نیز از عوامل نبود یک برنامه راهبردی مشخص برای حفاظت و بهره‌برداری از این جاذبه طبیعی دانست و افزود: شرایط کنونی چشمه سورت ناشی از نداشتن مدیریت واحد است. در سال‌های اخیر بارها تکرار کردم که اگر مدیریت واحد و علمی روی سورت وجود نداشته باشد همواره همین مشکلات را داریم.

ضرورت ممنوعیت ورود به حوضچه‌ها

این کارشناس مدیریت توریسم به نمونه‌های موفق بهره‌برداری از چند چشمه مشابه سورت در دنیا اشاره کرد و افزود: محوطه‌های طبیعی مشابه سورت در ایتالیا، نروژ، امریکا، انگلیس و ترکیه کاملا حساب شده مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند. آن‌ها پل‌هایی به ارتفاع بین ۵۰ سانتیمتر تا یک متر در محوطه ایجاد کردند و گردشگران  برای تماشای چشمه باید از روی آن پل‌ها حرکت کنند. برای عکاسان هم در چند نقطه ایستگاه عکاسی در نظر گرفته شده است تا کسی وارد حوضچه‌ها نشود.

ماهفروزی تصریح کرد: در شرایط کنونی تنها راه حفاظت از چشمه سورت این است که پل‌های چوبی در محوطه ایجاد شود تا کسی وارد حوضچه و محوطه آسیب‌پذیر چشمه نشود. ضمن این که جمعیت حاضر نباید بیش از کشش‌های محیطی محوطه باشد. اگر این نکات رعایت شود به نظرم در یک بازه زمانی ۱۰ تا ۲۰ ساله دوباره چشمه به صورت طبیعی خودش را احیا می‌کند و نهشته‌گذاری در حوضچه‌ها باز هم انجام می‌شود. در غیر این صورت با استمرار پاکوب شدن حوضچه‌ها قطعا چشمه را تا چند سال دیگر از دست می‌دهیم.

وی با اشاره برنامه‌ریزی برای واگذاری مدیریت و احیای چشمه‌سورت به سرمایه‌گذار گردشگری گفت: سرمایه‌گذار باید با تیم علمی و همراهی دستگاه‌های مرتبط بتواند برنامه مدونی برای بهره‌گیری از پتانسیل‌های گردشگری این محوطه طبیعی داشته باشد که هم به احیای چشمه کمک کند و هم سود خودش و جامعه مححلی را در پی داشته باشد.

بحث واگذاری چشمه سورت اواخر پاییز سال گذشته پس از چند سال مطرح شدن وارد فاز جدی‌تری شد و با انتشار آگهی مزایده سرمایه‌گذاران متقاضی برای بهره‌برداری و مدیریت این محوطه طرح‌های خود را برای انتخاب نهایی سرمایه‌گذار به اداره کل منابع طبیعی مازندران به عنوان متولی عرصه‌های منابع طبیعی ارائه کردند. طرح واگذاری چشمه سورت ۱۵ ساله است.