- مازندران - خاطرات شفاهی برای یافتن مخاطب، فروش و تاثیرگذاری به سمت ادبیات می‌رود

توجه به تاریخ شفاهی برای ایجاد سندهای تاریخی از اقشار مختلف و همچنین ثبت اطلاعات به جا مانده بین کهنسالان و افرادی که در زمینه های مختلف پیشینه قابل توجهی دارند از نظر کارشناسان تاریخ و آینده پژوهان یک ضرورت جدی در هر جامعه محسوب می شود. در سال های اخیر برخی مجموعه های پژوهشی و علمی توجه بیشتری به انجام فعالیت های مربوط به تاریخ شفاهی و ثبت اطلاعات چهره های خاص و عام انجام داده اند. حتی رشته تاریخ شفاهی نیز در برخی دانشگاه های کشور به عنوان یکی از سرفصل های دانشگاهی به سایر رشته های علوم اجتماعی و انسانی افزوده شد.

مدیر دفتر فرهنگ و مطالعات پایداری امور استان‌های حوزه هنری در گفت و گویی با گروه هنر و رسانه حوزه هنری مازندران درباره زمینه ها و اهمیت تاریخ شفاهی نکاتی را مطرح کرد.  «محمد قاسمی پور» معتقد است مباحث تئوری و نظریه پردازی در  زمینه تاریخ شفاهی باید در فضای مناسب، با آرامش فضای دانشگاهی و آکادمیک اتفاق بیفتد. گفت و گو با این مسئول را در ادامه بخوانید:

تعریف علمی و دقیق تاریخ شفاهی چیست؟

تاریخ شفاهی در ذیل علم تاریخ قرار می گیرد و یک رشته علمی نو بنیاد و نوظهور است. از میانه قرن بیستم شروع شده و سابقه ای 75 ساله دارد، بعد از جنگ جهانی دوم شکل گرفته و در ساخت و پرداخت علمی و روش شناسی محل بحث است. در فضای آکادمیک غرب نیز درباره آن زیاد صحبت می شود.

در کشور ما به عنوان یک شیوه و ابزار تحقیق و پژوهش تاریخ (با توجه به سال های بعد از انقلاب و دفاع مقدس) جا افتاده و در دو رویداد مهم تاریخی که با مشارکت و حضور مردم اتفاق افتاد، کاربردی شد. اما به عنوان ابزار و روش تحقیق و ثبت و ضبط در دانشگاه ها چندان مورد اعتنا قرار نگرفت .

من فکر می کنم مباحث تئوری و نظریه پردازی در این زمینه باید در فضای مناسب، با آرامش فضای دانشگاهی و آکادمیک اتفاق بیفتد، ضمن اینکه شناسایی مبانی و اصول و ارکان کار به عنوان ابزار و روش کار و تحقیق در تاریخ کار دشواری نیست.

نظر شما درباره تاثیرات بوم و اقلیم بر تاریخ شفاهی چیست؟

تاریخ شفاهی باید در جزئیات میدانی و عملی منطبق بر شرایط اقلیمی و فرهنگی هر منطقه و جغرافیای آن باشد.
امروزه این فرصت وجود دارد که هر کس متناسب با جغرافیای زبانی موجود در کشور تاریخ شفاهی استان خود را شناسایی و دسته بندی و اصول و روش آن را مشخص کند و این موضوع مبتنی بر شرایط، فرهنگ، علم الاجتماع افراد جسته و گریخته در حال انجام است. محققان و تاریخ شفاهی کارانی در گوشه و کنار کشور داریم که هرگز از اسلوب و معیارهای جهانی و استاندارد به معنای آن چیزی که در غرب تعریف شده پیروی نمی کنند، بلکه منطبق بر شرایط اقلیمی، عرفی و شرعی و منطقه ای خود عمل می کنند.

در مباحث فرهنگی با غرب تفاوت های بنیادین داریم . وقتی بحث ارتباط گیری، رویارویی و مقابل فردی نشستن باشد باید منطبق بر آئین، فرهنگ و شرایط منطقه ایی باشد. طبعاً علم و تاریخ شفاهی در ارکان و مبانی و پیش نیازها یکی و جهانی است. اسکلت و استخوان بندی آن بر مصاحبه استوار است و این گفتگوی جذاب و دو نفره باید علمی و دقیق برگزار شود. در کشور ما نیز خوشبختانه تعداد قابل توجهی از استان‌ها دارند کار می کنند.

آیا تاریخ شفاهی و یا خاطره شفاهی (به لحاظ پوشش) گستره خاصی از جامعه را مد نظر دارد؟

در تاریخ شفاهی مخاطب و جامعه هدف لایه‌های گسترده‌ای از اجتماع هستند و آحاد و بخش هایی که تاکنون دیده نشده اند باید فرصت روایت پیدا کنند و از این لحاظ تاریخ شفاهی مهم است چون متوجه تمامی لایه های جامعه است و رأس هرم اجتماع را نشانه ندارد. در واقع جهت اصلی پیکان که تحقیق و پژوهش تاریخ شفاهی است متوجه قاعده و سطح اجتماع است که لایه‌های کمتر روایت کرده را شامل می شود و هیچ نگرانی از اینکه کدام صنف یا گروه مثل روحانیون، معلمان، یا پزشکان می‌توانند موضوع کار باشند وجود ندارد .

آیا تاریخ شفاهی برای سطوح دانش آموزی هم قابل استفاده است؟

بله. روش جدی تحقیق می تواند ورود خوبی به بدنه نظام آموزشی که پژوهش محور نیست داشته باشد و کنجکاوی و خلاقیت پژوهشی را به وجود بیاورد. این کار باعث به ذوق آمدن نسل نوجوان در دوره های متوسطه اول و دوم باشد. می توانند در حین اینکه پروژه های مختلفی را انجام دهند مکمل محتوای درسی آن‌ها و هم در راستای حفظ، ثبت و ضبط میراث فرهنگی و هنری علمی کشور باشد .

تفارت تاریخ شفاهی و یک اثر ادبی چیست ؟

دنیای ادبیات و دنیای تاریخ شفاهی کاملاً متفاوت است. تاریخ شفاهی برآمده ازعلم تاریخ است و تا موقعی که اسم تاریخ شفاهی دارد یعنی محتوا و اسناد ثبت و ضبط شده. محصول ارائه شده بر اساس تاریخ شفاهی ممکن است به ادبیات پهلو بزند، به خصوص در حوزه روایت کلان شفاهی که ناچار می‌شویم از روش‌ها و تکنیک‌های داستانی و نگارشی استفاده کنیم. گاه خاطرات شفاهی برای مخاطب یافتن و پر فروش شدن و تاثیرگذاری بیشتر به سمت ادبیات نیل می‌کند. درواقع برای پرداخت، مناسب‌سازی، روان‌سازی و زیباسازی باید حد و مرز تاریخ شفاهی و ادبیات تعریف و شناسانده شود و به صورت آشفته و سلیقه‌ایی نباشد. به گونه‌ای که ما شاهد خاطرات شفاهی منتشر شده با قالب‌ها و تکنیک‌های داستانی نباشیم و محقق یا نویسنده از وفاداری و امانت داری تاریخ شفاهی کاملاً فاصله نگرفته باشد و اگر اینگونه باشد نمی‌شود آن را در حوزه خاطرات تعریف کرد. این مراقبتی است که باید انجام شود .

آیا حوزه هنری (و دفتر ادبیات پایداری) برنامه‌های خاصی در زمینه تاریخ شفاهی دارد؟

حوزه هنری یک نهاد انقلابی و مردمی با رویکرد اجتماعی و فرهنگی است و مخاطبین آن از لایه‌های مختلف اجتماع هستند و به خصوص جوانان و نسل‌های جدید انقلاب اسلامی؛ لذا دغدغه اصلی بحث تولید و ارائه آثار فرهنگی است. روش تاریخ شفاهی یک روش امتحان پس داده است ولی در حوزه هنری هنوز جای کار دارد و با قاطعیت نمی شود روی آن داوری کرد. بخش‌های زیادی از تولیدات هستند که اصولاً سند محور کار نمی شوند و اهمیتی ندارد که حتماً سند سازی شود و اگر یک عقبه آرشیوی و بایگانی و گنجینه اثر موجود باشد یک فراورده تولید می شود و در اختیار مخاطبین و خوانندگان قرار می‌گیرد. در شکل یا گونه ای از خاطره پژوهشی‌ها در بخش‌ها و دفاتری که وظیفه ثبت و ضبط خاطرات را دارند از این روش استفاده می کنند. یکی از اقدامات آموزش است، در مراکز استانی سعی کردیم سرمایه گذاری کنیم و بحث آموزش را جدی گرفتیم زیرا مطمئن می‌شدیم در نقاط مختلف کشور محقق آشنا و بلد کار وجود دارد.

در مجموع استان ها با یک برنامه ریزی ساده و چالاک و انقلابی به دور از تشریفات اداری و با کمک مقامات و مسئولین محلی مثل ارشاد اسلامی، بنیاد حفظ آثار و... که با حوزه هنری هم‌فکر و هم‌کاسه هستند، اهتمام دارند که آموزش در این زمینه اتفاق بیفتد. در بعضی از استان‌ها دانشگاه هم به میدان آمده و مکان در اختیار دانشجو قرار داده است. همچنین نهادها، کتابخانه‌ها، کانون‌های پرورشی فکری، سازمان تبلیغات اسلامی، اتحادیه‌ها و انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزی همه دغدغه‌مند در این عرصه هستند. گاهی به صورت مشارکتی آموزش‌های را برگزار می کنند. البته در مجموع و در مقایسه با سایر کارهای آموزشی که اعتبارات تخصیص یافته دارد با اطمینان می شود گفت هزینه بالایی در این بخش اتفاق نیفتاده، اما با توجه به خصلت‌های هنر مردمی، این فعالیت‌ها و نیروهای پرورش یافته امیدوار کننده است و آثار تولید شده از لحاظ کمیت و کیفیت قابل اعتنا و قابل حساب هستند.

پس به نظر شما باید این شیوه را به طور رسمی و آکادمیک پیش بگیریم؟

آموزش غیر قابل تردید است. منتهی عملاً این رشته، رشته مدرن و بین رشته‌ای است، یعنی از تلفیق چند رشته است. محققان این رشته باید از سواد و مطالعه بالایی برخوردار باشند یعنی باید در چند عرصه همت کنند.

اگر کسی بخواهد در یک سرزمین یا منطقه کار کند باید حتماً تاریخ و جغرافیا، روانشناسی، علوم اجتماعی، خصوصیات فردی و مردمی آن مکان را بشناسد و مهارت‌های ارتباطی خوبی داشته باشد و بعد وارد عمل شود. در واقع جدا از آموزش‌های کلاسیک و رسمی برای علوم و فنون تاریخ شفاهی، برای مهارت مصاحبه و گفتگو باید پیش نیازهای این کار را آموخت.